تصور کنید فردی را می‌بینید که در یک لحظه، بدون آنکه بخواهد، شانه‌هایش را بالا می‌اندازد یا صدای نامعمولی از گلویش خارج می‌شود. شاید در ابتدا خیال کنید این رفتار عمدی است، اما کمی بعد حس می‌کنید موضوع متفاوت است. گاهی این حرکات یا صداهای ناگهانی آن‌قدر تکرار می‌شوند که خود فرد هم از کنترل آن‌ها عاجز می‌ماند. این حالت‌ها در دنیای روانشناسی "تیک عصبی" نام دارند. بسیاری از کودکان یا حتی بزرگسالان ممکن است چنین وضعیتی را داشته باشند و گاه آن را در محیط‌های تحصیلی، شغلی یا خانوادگی به شکل‌های گوناگون بروز دهند. پرسشی که مطرح می‌شود این است: تیک عصبی چیست؟ چگونه آغاز می‌شود و چه روش‌هایی برای کنترل آن وجود دارد؟ در این مقاله تلاش می‌کنیم همه جوانب تیک عصبی را با زبانی ساده بیان کنیم.

اختلال تیک عصبی چیست؟

تیک عصبی نوعی حالت غیرارادی و تکراری است که در سطح حرکتی یا صوتی پدیدار می‌شود. این موضوع ممکن است در ابتدا کوتاه‌مدت باشد اما گاهی طولانی‌تر شده و فرد را آزرده می‌کند. تیک‌ها معمولاً ناگهانی و سریع رخ می‌دهند و گاهی فرد اصلاً احساس آمادگی درونی برای آن حرکت یا صدا ندارد. گفتنی است که تیک عصبی تنها محدود به تکان‌های بدن نیست؛ گاهی فرد اصواتی را بیرون می‌دهد که در کنترلش نیست.

از جنبه روانشناسی، تیک‌ها نوعی واکنش به درگیری‌های درونی و بیرونی محسوب می‌شوند. همین درگیری‌ها ممکن است استرس یا فشار روانی را بالا ببرد و در نتیجه، تیک‌ها قوت بگیرند. تیک عصبی به طور معمول نخستین بار در کودکی دیده می‌شود، ولی ممکن است در اوایل نوجوانی یا حتی در دوران بزرگسالی هم آغاز شود.

نکته‌ای که اهمیت دارد این است که تیک‌ها الزاما به بیماری‌های خطرناک منتهی نمی‌شوند و در بسیاری از موارد با گذشت زمان کاهش پیدا می‌کنند. گاه اما شدتشان به حدی است که زندگی روزمره یا کارهای شخصی را دشوار می‌سازد. برای همین، آشنایی با تیک عصبی و راه‌های شناسایی و کم کردن آن اهمیت زیادی دارد.

 

علائم تیک عصبی

وقتی سخن از علائم به میان می‌آید، منظورمان گستره‌ای از نشانه‌ها است که در افراد متفاوت دیده می‌شود. برخی افراد چندین حرکت کوتاه‌مدت را در روز تجربه می‌کنند، گروهی دیگر صداسازی ناگهانی و تکراری دارند و برخی هم ترکیبی از هر دو. به طور کلی، موارد زیر را می‌توان جزو نشانه‌های متداول تیک عصبی دانست:

1. پلک زدن یا تکان‌های مداوم چشم: گاهی به شکل انقباض‌های چندباره در پلک دیده می‌شود و ممکن است فرد را هنگام مطالعه یا کار روزمره خسته کند.

2. بالا انداختن شانه یا تکان دادن گردن: برخی افراد شانه‌های خود را ناگهان بالا می‌برند یا گردنشان را سریع می‌چرخانند.

3. اصوات ناگهانی: صداهایی مانند سرفه غیرارادی، صاف کردن گلو، خرخر مختصر، نالیدن کوتاه یا هر صدای دیگر که فرد ناگهان از خود در می‌آورد.

4. حالت‌های فشردگی صورت: درهم کشیدن بینی، فشردن لب، اخم ناگهانی یا شکلک‌های گذرا که در لحظه رخ می‌دهد.

5. تکان‌های ناگهانی اندام‌ها: مثلاً پاها یا دستان فرد می‌پرند یا انگشت‌ها به شکل غیرارادی باز و بسته می‌شوند.

6. انقباض یا لرزش عضلات: لرزش‌های کوتاه در گردن، شکم یا بازو که فرد کنترلی رویش ندارد.

شدت این علائم در هر فرد فرق دارد و گاهی ممکن است تنها یکی از این موارد دیده شود. در عده‌ای هم مجموعه‌ای از این علائم شکل می‌گیرد. معمولاً در اوضاع استرس‌زا یا در شرایطی که فرد خسته باشد، تیک‌ها قوی‌تر می‌شوند. بااین‌حال، اگرچه تکرار این حرکات یا صداها می‌تواند آزاردهنده باشد، اغلب در بسیاری از موارد خطری جدی برای سلامتی جسمی به همراه ندارند.

 

---

 

علت تیک عصبی چیست؟

پژوهش‌ها نشان می‌دهد عوامل گوناگونی در ایجاد تیک‌ها دخیل هستند. بعضی منابع، عامل اصلی را تغییر در الگوهای عصبی مغز می‌دانند؛ به‌خصوص در بخش‌هایی که وظیفه کنترل حرکت و بیان را برعهده دارند. بااین‌حال، نمی‌توان یک عامل واحد را مقصر دانست. به زبان دیگر، تیک ممکن است نتیجه ترکیبی از ژنتیک، شرایط محیطی و حتی نوع تربیت باشد.

علل اولیه تیک عصبی

1. زمینه ارثی یا ژنتیکی: در برخی خانواده‌ها، تیک‌ها میان چند نفر پدیدار می‌شوند. این موضوع نشان‌دهنده زمینه ژنتیکی در کار است. احتمال دارد فردی که در خانواده خود سابقه تیک عصبی دارد، در سنین پایین درگیر تیک شود.

2. سندروم تورت: این سندروم که ترکیبی از تیک‌های حرکتی و صوتی است، یکی از انواع اختلالات عصبی به‌حساب می‌آید. سندروم تورت معمولاً پیش از 18 سالگی آشکار می‌شود و در پسران بیشتر دیده می‌شود.

3. اختلالات روانشناختی هم‌زمان: گاهی فردی که مبتلا به بیش‌فعالی یا اختلال وسواس است، نشانه‌های تیک را هم نشان می‌دهد. در واقع، برخی از اختلالات روانی می‌توانند بر عصب‌های حرکتی اثر بگذارند.

علل ثانویه تیک عصبی

1. عوامل بیرونی یا حوادث مغزی: صدمه به سر، سوانح مغزی یا حتی سکته می‌تواند الگوی حرکتی عصب‌ها را تغییر دهد و منجر به تیک شود.

2. استفاده از برخی مواد: داروهای محرک یا مواد مخدر (پاره‌ای از آمفتامین‌ها، کوکائین و...) قابلیت تحریک الگوهای حرکتی مغز را دارند و در نتیجه، تیک ظاهر می‌گردد.

3. فشار روانی و اضطراب: وقتی فرد درگیر تنش‌های مداوم است، سطح استرس بالاتر می‌رود و بدن ممکن است شکل‌های گوناگون انقباض یا پرش را بروز دهد.

4. ابتلا به بیماری‌های دیگر: گاه عفونت‌های شدید مغزی یا بیماری‌های خاصی مانند هانتینگتون در ایجاد تیک مؤثر هستند.

به بیان ساده، این بخش از ریشه‌های تیک کمک می‌کند بدانیم که گاهی ابتلا به تیک، ریشه‌های عمیق‌تری دارد و صرفاً یک عادت ساده نیست.

انواع تیک عصبی

تیک‌ها تنوع فراوانی دارند. برای طبقه‌بندی دقیق، آنها را بر اساس شیوه بروز و ناحیه درگیری دسته‌بندی می‌کنند: تیک‌های حرکتی و تیک‌های صوتی. همچنین ساده یا پیچیده بودنشان نیز ملاک تقسیم‌بندی قرار می‌گیرد.

تیک عصبی حرکتی

این گروه شامل حرکاتی است که به‌شکل ناگهانی رخ می‌دهند. ممکن است ماهیچه‌های چشم مرتبا پلک بزنند یا بینی به صورت ناخودآگاه چین و چروک پیدا کند. گاهی نیز شانه‌ها تکان می‌خورند، گردن از یک سو چرخیده یا انگشتان دست به‌طور پی‌درپی خم می‌شوند. این حرکات عموماً کمتر از چند ثانیه طول می‌کشند، اما چون تکراری هستند فرد را خسته می‌کنند.

تیک‌های حرکتی خود می‌توانند ساده یا پیچیده باشند:

• ساده: حرکاتی همچون پلک زدن پیاپی، بالا انداختن ابرو، چسباندن لب‌ها.

• پیچیده: زنجیره‌ای از حرکات سرعتی؛ مثلاً تکان دادن چند بار دست و در همان حال کج کردن گردن یا بالا و پایین بردن شانه.

تیک عصبی صوتی

در این گروه، فرد به شکل غیرارادی صداهایی را تولید می‌کند. شاید این صدا یک خرخر کوتاه باشد یا سرفه‌های ناگهانی، صاف کردن مداوم گلو، کشیدن نفس به‌صورت غیرعادی یا حتی گفتن کلمات تکراری. در بعضی موارد، شخص واژه‌های خاصی را به دفعات زیاد تکرار می‌کند. تیک‌های صوتی هم می‌توانند ساده باشند (مثلاً یک زمزمه‌ خیلی کوتاه) یا پیچیده (از آواهای پشت سر هم تشکیل شوند).

 

تیک عصبی در کودکان چطور بروز می‌یابد؟

کودکان معمولاً نسبت به محرک‌های محیطی حساس‌ترند و هر گونه تنش یا فشار عاطفی می‌تواند به تیک بینجامد. در بسیاری از موارد، نخستین نشانه‌های تیک قبل از 10 سالگی پدیدار می‌شود. حتی برخی والدین می‌گویند فرزندشان از 5 سالگی دچار حرکات ناگهانی پلک، تکان گردن یا صوتی مانند سرفه شده است.

نشانه‌های تیک در کودکان را می‌توان به‌طور کلی این‌گونه دید:

• پرش پلک یا چشمک‌زدن مکرر

• بالا انداختن ناگهانی شانه‌ها

• خرج کردن صداهایی مثل خرناس، نالیدن یا خندیدن ناگهانی

• کشیدن بینی یا بهم زدن ابرو

در بعضی کودکان، تیک‌ها موقتی‌اند و بعد از چند هفته تا چند ماه محو می‌شوند. در برخی دیگر، تیک‌ها ادامه می‌یابند و گاهی در کنار مشکلاتی مانند بیش‌فعالی، وسواس یا اضطراب شدید قرار می‌گیرند. برخورد درست والدین و نیز آگاهی مربیان و معلمان بسیار مهم است. اگر تیک فرزندتان واضح است، به کمک گرفتن از روانشناس یا روانپزشک فکر کنید تا نوع تیک و میزان وخامت آن بررسی شود.

چند توصیه کلی جهت مواجهه والدین با تیک فرزندان:

• از تذکر مداوم پرهیز شود. بهتر است کودک را تحقیر یا سرزنش نکنید.

• استرس او را کاهش دهید. تلاش کنید محیطی آرام خلق کنید.

• به نیازهای ارتباطی کودک توجه شود. گوش دادن به حرف‌هایش باعث احساس آرامش می‌شود.

• وضعیت خواب و خوراک کودک را بهبود دهید. کم‌خوابی و خستگی نشانه‌ها را افزایش می‌دهد.

 

---

 

چگونه تیک‌های عصبی را کنترل کنیم؟

بسیاری از افراد می‌پرسند آیا راهی هست که بتوان این حرکات یا اصوات ناخواسته را کمتر کرد؟ پاسخ این است که بله، می‌توان از چند روش بهره برد، اگرچه کاهش تیک‌ها یک شبه رخ نمی‌دهد. در ادامه چند راهکار بیان می‌کنیم:

1. توجه به مدیریت فشار روانی
   تنش و اضطراب، آتش تیک‌ها را بیشتر می‌کند. کاهش استرس با روش‌های تن‌آرامی (ریلکسیشن)، فعالیت‌های بدنی ملایم، یا سرگرمی‌های لذت‌بخش می‌تواند از شدت تیک بکاهد.

2. تنظیم خواب
   خواب ناکافی یا شب‌بیداری مکرر، مغز را خسته می‌کند و بروز پرش‌های عصبی را بالا می‌برد. داشتن زمان‌بندی منظم برای خواب شبانه مؤثر است.

3. خودآگاهی نسبت به تیک
   اگر فرد از میل درونی پیش از تیک آگاه شود، شاید بتواند آن را بازداری یا به حالت دیگری تغییر دهد. مثلاً وقتی می‌داند که می‌خواهد شانه را بالا بیندازد، می‌توان حرکت جایگزینی تعریف کرد.

4. بی‌توجهی به تیک در محیط کار یا مدرسه
   اگر اطرافیان مرتب تذکر بدهند یا فرد را زیر نگاه قضاوت‌آمیز قرار دهند، تنش او زیاد می‌شود و تیک‌ها اوج می‌گیرند. گاهی بهترین واکنش، نادیده گرفتن است تا فرد احساس نکند زیر فشار نگاه است.

5. کاهش یا حذف مصرف محرک‌ها
   نوشیدنی‌های خیلی کافئین‌دار، دخانیات، داروهای محرک یا حتی برخی قرص‌ها توان تشدید تیک را دارند. بررسی این موارد زیر نظر پزشک اهمیت بالایی دارد.

6. تنفس عمیق و حرکات آرامش‌دهنده
   نفس عمیق کشیدن و رها کردن ماهیچه‌ها در فاصله‌های طول روز کمک می‌کند سطح تنش پایین بیاید و در نتیجه تعداد دفعات تیک کم شود.

 

انواع روش‌های درمان تیک عصبی

درمان تیک به شدت و علت زمینه‌ای آن وابسته است. برخی آدم‌ها تنها تیک خفیفی را در روز نشان می‌دهند که نیازی به دارو ندارند و می‌توانند با روش‌های رفتاری ساده آن را مهار کنند. در مقابل، افرادی هستند که شدت تیک شان آن‌قدر بالاست که کار روزانه را مختل می‌کند. برای درمان کامل‌تر، سه روش کلی زیر شناخته شده است:

۱. رفتار درمانی تیک عصبی

یکی از راه‌های نخستین و کم‌عارضه‌تر برای کنترل تیک‌ها، رفتار درمانی است. در این شیوه، روانشناس سعی می‌کند فرد را از الگوهای حرکتی و ذهنی خود آگاه‌تر کند. این پرداختن به افکار و درونیات، شامل چند مرحله اصلی می‌شود:

• تکنیک آگاهی یافتن: یعنی فرد متوجه شود در چه لحظه‌ای احساس تیک دارد و آن را شناسایی کند. آگاهی بیشتر باعث می‌شود گام به گام از شدت تیک کاسته شود یا فرد حرکت جایگزینی برای آن تعریف کند.

• جایگزینی حرکت: اگر تیک در یک عضله خاص احساس می‌شود، روان‌درمانگر به فرد آموزش می‌دهد که به محض میل به انجام آن تیک، یک حرکت مخالف را انجام دهد. برای نمونه، اگر تیک شانه وجود دارد، فرد می‌تواند آرنج‌هایش را قفل کند تا حرکت شانه به‌سختی صورت بگیرد و در طول چند ثانیه آن حس تیک فروکش کند.

• مشخص کردن محرک‌ها: گاهی محرک‌هایی برای تشدید تیک وجود دارند؛ ممکن است بحث خانوادگی یا نگرانی شغلی باشد. در رفتاردرمانی تلاش می‌شود این محرک‌ها پیدا شوند و فرد برای مواجهه بهتر آماده شود.

در کل، رفتار درمانی بر پایه آموزش و اصلاح الگوی رفتاری استوار است. برای تیک‌های خفیف یا متوسط، موفقیت چشمگیری دارد و به فرد کمک می‌کند تنش درونی کمتری احساس کند.

۲. استفاده از دارو در درمان تیک عصبی

زمانی که شدت تیک از حد معمول بالاتر است یا فرد درگیر شرایطی است که به رغم تمرین، حرکاتش فروکش نمی‌کند، پزشک ممکن است داروهایی را پیشنهاد دهد. این داروها اغلب شامل موارد زیر هستند:

• داروهای مؤثر بر شیمی مغز: برخی داروهای ضدروان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک‌ها) می‌توانند فعالیت بعضی پیام‌رسان‌های عصبی را متعادل‌تر کنند و باعث کاستن حرکات تیک شوند.

• مصرف مکمل‌های ویژه: در بعضی شرایط، پزشک ویتامین‌ها یا مواد معدنی خاصی را توصیه می‌کند که به آرام‌سازی سیستم عصبی کمک می‌کنند. مثلاً گروه ویتامین B یا D ممکن است کیفیت اعصاب را بهبود دهد.

• تزریق سم بوتولینوم: زمانی که تیک در یک عضله محدود مشاهده می‌شود و بسیار آزاردهنده است، تزریق این سم در همان نقطه سبب فلج موقتی عضله‌ می‌گردد و تعداد دفعات تیک کم می‌شود. هرچند اثر این تزریق موقتی و چندماهه است.

• داروهای آرام‌بخش یا شل‌کننده عضلات: گاهی در کوتاه‌مدت می‌توان از این داروها برای فروکش کردن تیک شدید استفاده کرد.

هرگونه مصرف دارو باید تحت نظر متخصص انجام گیرد. انتخاب نوع دارو به شرایط جسمی و روانی شخص بستگی دارد و از مصرف خودسرانه باید پرهیز شود.

۳. درمان تیک عصبی از راه جراحی

جراحی رویکردی است که در موارد خیلی شدید یا در حالت‌هایی مثل سندروم تورت وخیم پیشنهاد می‌شود . این عمل با عنوان "تحریک عمقی مغز" شناخته می‌شود و شامل کاشت یک یا چند الکترود در بخشی از مغز است که حرکت‌های ناگهانی را تحریک می‌کند. پس از انجام جراحی، پالس الکترونیکی ملایمی ایجاد و به مغز فرستاده می‌شود تا حرکات ناخواسته کاهش پیدا کنند. باید در نظر داشت این راهکار معمولاً آخرین گزینه است و برای همه مبتلایان به تیک توصیه نمی‌شود زیرا جراحی مغز خطرات خاص خود را دارد.

 

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

1. تداوم بیش از یک ماه: اگر تیک شما مدت زیادی باقی مانده و ضعیف نشده، مشاوره بگیرید. بسیاری از تیک‌های مقطعی در کودکان کمتر از یک ماه ادامه دارند و خودبه‌خود کم می‌شوند.

2. شدت بالای حرکات یا صداها: اگر حرکات یا اصوات به اندازه‌ای هستند که تمرکزتان را مختل کرده یا اطرافیان دائماً نگاه پرسش‌آمیز دارند، نیاز به بررسی تخصصی وجود دارد.

3. اختلال در فعالیت‌های روزانه: آیا تیک باعث می‌شود نتوانید کار خودرا انجام دهید؟ اگر پاسخ مثبت است، زمان مراجعه به متخصص فرا رسیده.

4. وجود علائم روانشناختی همراه: چنانچه در کنار تیک، اضطراب شدید، پریشانی مداوم، وسواس فکری یا اختلال در یادگیری وجود دارد، باید مشکل را جدی‌تر گرفت.

5. احساس درد یا کوفتگی: گاهی تیک شدید، ماهیچه‌ها را بیش‌ازحد خسته و دردناک می‌کند.

اگر با هر یک از موارد فوق روبه‌رو هستید، متخصص مغز و اعصاب یا روانپزشک می‌تواند وضعیت را بررسی نموده و برنامه‌ای برای درمان پیشنهاد دهد. گاهی تنها چند جلسه مشاوره و رویکرد رفتاری کفایت می‌کند، اما در مواقعی قرص یا روش‌های دیگر نیز پیشنهاد می‌شود.

 

جمع‌بندی پایانی

تیک عصبی هرچند می‌تواند ناخوشایند جلوه کند، اما در بسیاری از موارد خطرساز نیست و قابل مدیریت یا کاهش است. گاهی قرار گرفتن در محیط آرام، اصلاح خواب، یادگیری مهارت‌های تنش‌زدایی و تمرین روش‌های خودآگاهی کافی است تا تیک به شکل محسوسی فروکش کند. اگر تیک به شکل شدید و طولانی بروز دارد یا با اختلالات دیگری همراه شده، ارزش دارد که سراغ روانپزشک یا فوق‌تخصص مغز و اعصاب بروید تا راهکارهای دقیق‌تری دریافت کنید.

درمان زودهنگام نشانه‌ها را کم می‌کند و از پیشرفت مشکل جلوگیری به عمل می‌آورد. کودکان نیز چنانچه با تیک مواجه شدند، بهتر است والدین زودتر مشاوره بگیرند تا کودک در فضای آموزشی یا بین همسالان تحت فشار قرار نگیرد. پرهیز از سرزنش و مسخره کردن بسیار راهگشا است و به کودک کمک می‌کند که استرس اضافه احساس نکند.

در پایان، مهم است بدانیم تیک‌های عصبی حتی اگر ساده و کم‌تعداد باشند، می‌توانند نشانه حساسیت بالای سیستم عصبی یا وجود فشار درونی باشند. بد نیست همیشه نگاهی به عوامل استرس‌زا داشته باشیم و برای آرامش روانی خود قدم برداریم. ترکیبی از آگاهی، پیگیری و روش‌های کمکی پزشکی، ما را در کاهش حرکات ناخواسته و بازیابی یک زندگی راحت‌تر یاری می‌کند.